Toprak Nasıl Oluşur?

Yeryüzünde canlılığın temel öğelerinden biri olan toprak, içerisinde mineraller, canlı organizmalar, hava, su ve organik maddeler bulunduran yapılar olarak tanımlanıyor. Ortalama %45’i minerallerden, %25’i havadan, %25’i sudan ve %5’i organik bileşenlerden meydana gelen topraklar, bitki ve hayvan yaşamı için büyük önem taşıyor. 

Toprak oluşumu, literatürde pedojenez kavramına karşılık geliyor. Bugüne dek binlerce yıl boyunca gerçekleşen toprak oluşumu, kayaçlardaki doğal ayrışma süreci ile açıklanıyor. Fiziksel ve kimyasal reaksiyonlar sonucu ayrışan toprak, biyolojik ve iklimsel etkenlerin uygunluğu sonucu son formuna ulaşıyor. 

Toprak Oluşumunda Etkili Olan 5 Temel Faktör 

Ankara Üniversitesi kaynaklarına göre toprak oluşumunu sağlayan beş temel faktör arasında 

• Anamadde olan kayaç 
• İklim koşulları 
• Topoğrafya
• Organizma 
• Zaman 

yer alıyor. 

Ana kayanın materyali, toprak oluşum hızı ve süreci üzerinde ana belirleyici oluyor. Toprağın fiziksel, kimyasal, biyolojik yapısı, ana kayaya göre belirleniyor. Mesela, toprak sadece mineral ana kayadan oluştuğunda mineral madde oranı da yüksek oluyor. Benzer şekilde organik ağırlıklı ana materyaller, humuslu toprakları meydana getiriyor. Örneğin, ana kayaç sedimanter kaya ise, topra açık renkli nötr PH lı, kalsiyum karbonat yönünden zengin oluyor. Diğer yandan, kumtaşı ağırlıklı kayaçlar, organik maddesi daha düşük, geçirgen ve kumlu topraklar meydana getiriyor.  Bu tip örnekler çoğaltılabilir.

İklim ve yağış koşulları bu etkenler arasında, en önemli olanlar şeklinde işaretleniyor. İklim bağlamında, sıcaklık ve yağış toprak ayrışmasına önemli iki etkeni oluşturuyor. Topraktaki ısınma, soğuma, nem veya kuraklık sonucu fiziksel ve kimyasal etkinlikler etkileniyor. Eğer iklim yağışlı ise, alkali ve toprak alkaliler yıkanıyor. Toprak bu sayede asit karakter taşıyor. Ancak eğer toprak kuraksa, yıkanma gerçekleşmediği için toprak kireçli ve eriyebilir tuzlar açısından daha zengin bir hal alıyor. Yüksek sıcaklık bulunan bölgelerde, nemle beraber topraktaki mikroorganizma aktivitesi de artıyor. Elbette topraktaki reaksiyon sıklığı, şiddeti, ekinlerin büyüme hızını da olumlu şekilde etkiliyor. Ayrıca iklim yüksekliğe bağlı olarak değiştiği için topoğrafya da önem kazanıyor. Yamaç açısına bağlı olarak toprak gelişimi etkileniyor. Örneğin en iyi toprakların hafif eğimli ve iyi drenajli arazilerde oluştuğu not düşülüyor. 

Buna ek olarak, toprakta yaşayan, toprakla beslenen, toprağı karıştıran ve toprakta ölen organizmalar da toprağın ayrışma ve oluşumu süreçlerine yardım ediyor. Solucanlar sağlam zemini gevşetme görevini yerine getirirken, organik asitler toprağın ayrışmasını kolaylaştırıyor. Elbette tüm bunlar, beşinci etmen olan zaman içinde gerçekleşiyor. Toprak oluşumu, doğası gereği belli bir zaman alıyor. Bu faktörlerden herhangi birinin noksanlığı, toprak oluşumunun gerçekleşmemesine neden oluyor. 

Toprak Oluşumu ve Canlı Organizmaların Rolü 

Toprak oluşum sürecinde canlı organizmaların rolü, dört ana grup altında incelenir. Bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar ve insanlar dört grubu meydana getiriyor. 

• Bitkiler: Toprak bileşeninin temelini oluşturan humus, mikro ve makro floranın beraber yer aldığı süreçlerle oluşuyor. Ekinler, kökleri aracılığıyla toprak oluşumunda rol oynuyor. Örneğin çayır bitkileri, derin ve sık kökleri ile toprağa tutunuyor ve kolaylıkla ayrıştığı için toprağı zenginleştirir. Ağaçlık alanlarda bulunan derin ve kalın kökler, çok daha derinlere ulaşarak suyun ve havanın taşınmasına yardımcı oluyor. Toprağı alt üst etmeyi sağlıyor. 
• Hayvanlar, toprağın karıştırılması için destek veriyor. Ayrıca gübreleme vasıtasıyla topraktaki organik madde oluşumunu etkiliyor. Özellikle tarla faresi, köstebek gibi hayvanlar üst toprağı derinlere ulaştırıyor ve derindeki toprağı yukarı taşıyor. Böylelikle, zengin topraklar derinlere inerken, toprak havalanıyor, suyun hareketliliği artıyor. Bunu yanında mera hayvanları ve evcil hayvanlar da gübreleme bakımından toprağı destekliyor. 

• Mikroorganizmalar, kök ve toprak arasındaki kimyasal reaksiyonları belirliyor. Organik maddenin ayrışmasında etkin rol oynuyor. 
• İnsanlar, toprak oluşumunu tarım yoluyla belirliyor. Sürme faaliyetleri sırasında toprak alt üst oluyor. Ayrıca mera ve orman oluşturma girişimleri sayesinde toprak oluşum süreci değişime uğruyor.

Toprak oluşumunda sonraki süreçte toprak piresi sorunu da ortaya çıkabiliyor.

Toprak Oluşumu Sürecinde Suyun Hareketi 

Toprak horizonları, toprak içindeki belli eylemlerin sonucu olarak oluşuyor. Bu eylemler; ekleme, uzaklaştırma, karıştırma, yer değiştirme ve dönüşümler olarak sıralanıyor. Ayrıca suyun hareketleri de bu süreçte belirleyici oluyor. Yukarıdan aşağı ve aşağıdan yukarı yönlü gerçekleşen hareketlerde yıkanma, organik ve inorganik bileşenlerin karışımı yine toprak içeriğinin belirlenmesinde önemli rol oynuyor. 

Yıkanma derecesi, toprağın asitliğini belirliyor. Yoğun yağış alan yerlerde yıkanma daha çok görülüyor. Bazların indirgenmesi ile kalsiyum alt katmanlara çözüyor ve suyun alta doğru hareketiyle beraber N, Ca, Mg, Na ve K gibi mineraller de yüzeyden kayboluyor. Kil, üst horizonlardan taşınarak alta ulaşıyor. Bu sürece kil elüviyasyonu adı verilliyor. Asit, humus veya turbanın birikmesi ise podzolleşme sürecini oluşturuyor. Fe ve Al’nin üst tabakadan çökelmesi ile N, Ca ve Mg mineralleri kayboluyor. 

Geçirimli topraklarda aşağı doğru yavaş hareket eden su ve dalgalı bir şekilde yükselen alçalan taban suyu gleyleşme meydana getiriyor. Organik madde varlığının kesintili havalandırılması ile ferrik demirin nakli ve lokal çökelmesi gerçekleşiyor.

Lateritleşme ise yoğun ayrışma sonucu Si kaybı ve Fe, A birikim kaybı ile görünür oluyor. Yukarıdan aşağı yönlü gerçekleşen su hareketi ile N, Ca, Mg, K ve Na minerallerinde kayıplar yaşanıyor. Bunun sonucunda alt katmana kaolinit oluşabiliyor. 

Tuzlu yeraltı suyunun yukarı yönlü hareketi ise buharlaşma ile sonuçlanıyor. Yüzeyde tuzlanma ve tuz kabuğu görülürken, Na, Mg, K, Cl ve SO4 bileşenleri yukarı doğru iletiliyor. Eriyebilen tuz ise yüzeyde depolanıyor. 

Toprak Türleri 

Dünya üzerindeki çok çeşitli topraklar, 12 ayrı isimle sınıflandırılıyor. 

• Gelisol: Kuzey Kutup Bölgesinde görülen, yüzeyden 2 metre aşağıda, don altında kalan topraklar bu ismi alıyor. 
• Histosol: Organik madde açısından zengin olan topraklar, bitki artıklarının, bataklıkların, sazlıkların olduğu alanlarda görülüyor. Ovalarda bulunuyor. 
• Spodosol: Besin açısından fakir olan topraklara, dağlık alanlarda rastlanıyor. 
• Andisol: Volkanik kum ve küller üzerinde oluşan topraklar bu ismi alıyor. 
• Oxisol: Besin yönünden fakir, oksit açısından zengin topraklar, tropikal bölgelerde görülüyor. 
• Vertisol: Çayırlarda ve bozkırlarda, killi ana materyal üzerindeki topraklar. Havzalarda bu topraklara rastlanıyor. 
• Aridisol: Kurak bölge toprakları olan aridisol, nem ve organik maddeler açısından fakir görülüyor. Çöl toprakları bu cinse örnek arz ediyor. 
• Ultisol: Tropikal, fazla yağış ve sıcaklık dolayısıyla fazla ayrışan topraklara deniyor. 
• Mollisol: Yumuşak olan bu topraklar, orta enlemlerde, otsu bitki altında gelişiyor. Bu topraklar, organik maddeler ve elementler açısından zengin özellik gösteriyor. Tarım yapılabiliyor. 

• Alfisol: Kilin büyük oranda yüzeyde biriktiği topraklar bu gruba giriyor. 
• İnceptisol: Delta ovalarında taşkına maruz kalmayan alüvyal topraklar inceptisol olarak sınıflandırılıyor. Yamaçlarda, dağlık ve alüvyal alanlarda bulunabiliyor. 
• Entisol: Yakın zamanda oluşan bu topraklar, aşınma ve birikme olaylarının oluştuğu alanlarda meydana geliyor. Dağlık ve ova bölgelerde rastlanıyor. 

Toprağı Tarfin Blog ile tanımaya devam edebilir, Tarfin Mobil uygulaması ile tarımsal ve hayvansal alışverişlerinizi çok daha avantajlı, pratik ve hızlı bir şekilde tamamlayabilirsiniz. Peşin veya hasat vadeli ödeme imkanları sunan Tarfin ile tanışmak için size en yakın yetkili satış noktası ile iletişime geçebilirsiniz. Tüm bunlar dışında topraksız tarım konusunu merak ediyorsanız ilgili makalemizi inceleyebilirsiniz.